یزد از لحاظ معماری

خصوصیات معماری و بومی یزد

یزد یکی از مراکز عمده معماری ایران بوده و هست این منطقه بسیار خشک است و در اکثر نقاط آن درخت نمی روید و به همین مناسبت لزوم طاق زنی و گنبد سازی در ساختمان های عمده این شهر بیشتر از سایر نقاط ایران احساس می شود.

از این گذشته اگر برای ایجاد پوشش های تخت از چوب درختان استفاده شود آب و هوا شهر به گونه ای است که در اندک مدتی به چوب آسیب می رساند لذا توجه معماران یزدی به طاق و گنبد جلب شده و با استفاده از آن،عوامل مزاحم را از صحنه دید برداشته اند.مهمترین عاملی که در دید ایجاد مزاحمت می کند (ستون )ها هستند.با زدن گنبد می توان بدون استفاده از ستون محوطه بزرگی را از دیوار،تا دیوار دیگر،مسقف کرد.

محدودیت معماری یزد:محدودیت معماری در یزد بسیار است که ما در زیر به چند نمونه آنها اشاره می کنیم:

یکی از محدودیت های معماری یزد که معماران یزدی را با اشکال مواجه می سازد زیاد بودن شوره در یزد است و در صورتی که آجر در پی ساختمان بر اثر بارش باران و آب پاشی و یا بخار کمی که از زمین بیرون می آید شوره فعال شده و آجر را می خورد.با آنکه در یزد آجرهای بسیار زیبایی به روش قدیمی و نیز با تکنیک های جدید ساخته می شود دست معمار یزدیدر بکار بستن آنها بسته است.به خصوص در مجاورت زمین سعی می شود کمتر از آجر استفاده شود.استفاده از آجر در یزد بیشتر در بنای عمومی مانند مسجد و مدارس دیده می شود.

تشعشع فوق العاده آفتاب و انعکاس نور نیز از محدودیت های ساختمان سازی در یزد بشمار می رود. در صورتیکه نمای بنا با آجر پوشانده شود حرارت خورشید را به خود جذب کرده و در فصل تابستان گرمای زیاد،زندگی در آن ساختمان را غیر قابل تحمل می سازد.اما با اندود کردن دیواره های داخل ساختمان با کاه گِل علاوه بر اینکه زیبایی خاصی به بنا داده می شود از جذب حرارت جلوگیری می گردد.

1)آفتاب گیرها:آفتاب گیرها تیغه های نازکی به قطر 12 سانتی متر هستن که به طور عمودی و یا افقی جلوی اتاق هائی که رو به جنوب شرقی است ساخته می شوند.

تیغه های عمودی گاهی به طول 12 سانتی متر و تیغه های افقی به طول 60 سانتی متر می رسیده است.ساختن آفتاب گیرها کار پر زحمتی است و حدود 40 سال است که ساختن آنها متروک شده و به تقلید از بناهای غربی درها را از صورت مستطیل بیرون آورده اند به همراه آفتاب گیرها زدن سقف های کاذب که در ارتفاعی پایین تر از سقف اصلی ساخته میشد به بوته فراموشی سپرده شده است در حالیکه سقف های کاذبعلاوه بر اینکه حجم اتاق را (مردم دار)میکرده است عایقی از هوا بین کمر پوش یا خنچه و سقف اصلی بوجود می آورد.

2)مسطح کردن پشت بام ها:در مناطق کویری استفاده از پشت بام در فصل گرما بسیار ضروری است و در شبها تابستان می توان از هوای دم کرده جلوگیری اتاق ها به هوای مطبوعی که در پشت بام وجود دارد پناه برد.برای استفاده از پشت بام باید برآمدگی حاصل از زدن سقف گنبدی شکل را مسطح می کرد.

3)راههای ایجاد هوای گرم وسرد در ساختمانهای یزد:در صبح زود تابستان هم هوای یزد سرد است و زمستان نیز سرمائی آزار دهنده دارد.یکی از راههایی که می توان ورود سرما زمستان و هوای گرم تابستان به داخل اتاق ها جلوگیری کرد بر پا نمودن دیوار ستبری است کع از خشت خام و اندود های گاه و گل و سیم گل واِرزه ساخته می شود.رنگ کاه گل علاوه براینکه باعث زیبایی نما می شود از جذب حرارت آفتاب و سوز زمستان جلوگیری می کند.

4)بادگیر:بادگیر که ه نام های (بادخان)،(بادمنج)،(بادغره)در اکثر خانه های یزد دیده می شود طبیعی ترین وسیله تهویه است و در محل های مختلف شکلهای گوناگونی به خود می گیرد،بادگیرها یک طرفه دوطرفه و چهارطرفه و چهار گوش یا مستطیل و هشت گوش از آن جمله اند.بادگیرها با تهویه ای که در اتاق انجام می دهند باعث خنگی اتاق می شوند.

5)کوچه های یزد:کوچه هایی که هم اکنون در قدیمی ترین محله یزد یعنی محله فهادان وجود دارد با آنکه بارها تجدید بنا شده اند و نظم کلی آنها به هم خورده است اما هنوز میتوان بافت شطرنجی شهر یزد را از انها استنباط کرد.کوچه ها اکثرا از شمال به جنوب و بموازات یکدیگر قرار گرفته اند و طرح اصیل دژهای ایرانی و شهرهای قدیمی ایران را بیاد می آورند.اما این نظم در مناطق جدیدی تر شهر بهم خورده و کوچه ها بر اثر گسترش طبیعی و غیر اصولی شهر به صورت پیچ در پیچ درآمده اند.

خانه روستایی:یکی از ویژگی های معماری یزد خانه های روستایی یا خانه های چهار صفه است که می توان الگویی برای ساختن خانه در تمام روستاهای ایران باشد.این خانه ها از حیاط نیمه پوشیده ای تشکیل می شود که در چهار گوشه ی آن چهار اتاق وجود دارند .سقف اتاق ها با گنبد های کوچکی که کلمبه نام دارد پوشیده می شوند و چهار صفه و یا تالار رو به حیاط نیمه پوشیده قرار می گیرد از تالار ها در فصل گرما و از اتاق ها در فصل سرما می توان استفاده کرد.

در های خانه ها:در خانه های یزد نیز داستان ویژه ی خود دارند و در ساختن آنها اصول معماری خاص یزدی به کار رفته است از آنها که یزد را داروالعباده نامیده اند و مردم آن فوق العاده پایبند به معتقدات مذهبی خود هستند از قدیم علایم تغصب خود را در کوبه یا حلقه های در نیز دخالت داده اند بر در خانه های یزد به خصوص تا چند دهی قبل دو کوبه نصب می شد یکی کوبه سنگین چکشی بود و دیگری کوبه سبک حلقوی.اگر مردی حلقه بر در میزد باید از کوبه چکشی استفاده می کرد و اگر زنی با اهل خانه کار داشت کوبه سبک حلقوی را به صدا در می آورد.از طرفی اهالی خانه با شنیدن صدای کوبه چکشی که از کوبه حلقوی کاملا ممتمایز بود می دانستند که مردی پشت در خانه ایستاده است و مرد خانه برای باز کردن در مراجعه میکردی اگر صدای کوبه حلقوی به گوش می رسید زن خانه برای باز کردن در دست به کار میشد.

هشتی خانه ها یا (کریاس):به صدای کوبه حالت اکو می دهد و اگر اهل خانه حتی در زیر زمین خان باشند (در فصل تابستان مردم یزد برای فرار از گرما به زیر زمین های خنکی که با بادگیر ها خنک تر می شود  پناه میبرند و نیز صدای کوبه در را  می شنوند.